مفهوم ساباط یا سابات در معماری ایرانی چیست ؟

۱ – معنی لغوی و ریشه واژه ساباط:

واژه ساباط در لغت به معنای ایوان، سایبان یا پیشگاه خانه می باشد.

ساباط در زبان فارسی دارای ریشه‌ای کهن است. بخش اول آن «سا» به‌معنای آسایش و بخش دوم آن «باط» نمودار ساختمان، آبادی و عمارت است که این نوع معماری خاص مناطق آب و هوای گرمسیر و کویری است تا با انداختن سایه و ایجاد مسیری خنک برای رهگذران، آنها را از شدت تابش نور خورشید و گرما در این معابر محافظت کند.

۲ – تعریف ساباط:

بابک اسلامی مجاوری ـ استاد معماری، با بیان این که در بسیاری از شهرهای اصیل کویری شاهد مسقف بودن بخشی از کوچه هستیم که به آن «ساباط» می‌گویند، در تعریف این سازه می‌گوید:‌ «ساباط» به شکل پل، دو طرف کوچه را به هم وصل می‌کند و مردم از زیر آن عبور می‌کنند و روی آن هم یا خالی است یا در قسمت بالایی، اتاقکی ساخته شده که در بسیاری از اوقات محل جمع شدن اعضای یک محله در منزل بزرگ محل است. ‏

وی می‌افزاید:‌ «ساباط» که به عنوان یک شاهکار معماری ایرانی در همه جای دنیا شناخته شده، از ۳ بُعد عملکردی، سازه‌ای و زیبایی‌شناسی، قابل بررسی است.

۳ – عملکرد ساباط:

به لحاظ عملکردی، از اتاق بالای «ساباط» معمولا به عنوان مهمانخانه مردانه استفاده می‌شد و همچنین فضای سایه‌دار و مطبوعی زیر سایه آن به وجود می‌آمد که گاهی صندلی‌هایی هم در آن تعبیه می‌کردند.

علاوه بر این، ساباط‌ها، دروازه ورودی بسیاری از محله‌ها به شمار می‌رفتند و معمولاً افراد غریبه برای ورود به فضای نیمه عمومی درون محله، از زیر آن گذر نمی‌کردند. دید خوب «ساباط» به کل کوچه، سبب تشدید امنیت و از میان بردن نقاط کور می‌شد. علاوه بر این در زمان‌های گذشته که شهرها در بسیاری از مناطق هدف تهاجم راهزنان قرار می‌گرفت، «ساباط» محلی برای سنگر گرفتن و شلیک به سمت مهاجمان از بالای آن بود. ارتفاع ساباط به گونه‌ای در نظر گرفته می‌شد که امکان عبور یک نفر سوار بر اسب از زیر آن ممکن نبود و این خود عاملی بازدارنده برای مهاجمان سواره‌ای به حساب می‌آمد که به صورت ضربتی به محله‌ها حمله می‌کردند و پس از تاراج خانه‌ها، به سرعت قصد فرار داشتند.

۴ – نقش اقلیمی ساباط:

دکتر پیرنیا درباره دلایل انتخاب شیوه معماری ساباط‌ها در شهرهای گرم و کویری ایران می‌گوید:‌ یکی از کارکردهای اصلی ساباط، هدیه کردن سایه و فضایی خُنک به عابرانی است که پس از عبور از کوچه‌های طولانی، آن هم در گرمای آزار‌دهنده و طاقت فرسای جنوب ایران به آن پناه آورده‌اند. درجه حرارت فضای زیر ساباط چه در تابستان و چه در زمستان همیشه مطلوب است، به گونه‌ای که در تابستان، اختلاف دمای درون و بیرون ساباط سبب ایجاد کوران هوا و خُنک‌تر شدن هوای درون ساباط نسبت به بیرون آن می‌شود. ولی در زمستان به دلیل محصورتر بودن فضای درون ساباط نسبت به بیرون، هوای داخل گرمتر از محیط خارج آن است‎.

۵ – نقش اجتماعی ساباط:

علاوه بر کارکردهای فیزیکی، «ساباط» کارکردهای دیگری هم دارد که به مراتب از نوع اول با اهمیت‌تر محسوب می‌شود و آن کارکردهای فرهنگی و اجتماعی آن است‎.

‎به گفته دکتر پیرنیا، پیوستگی و یکپارچگی که ساباط در خانه‌های یک محله ایجاد می‌کرد، موجب همدلی ساکنان آنجا می‌شد. در گذشته ساباط محلی برای تجمع ساکنان محله به شمار می‌آمد و همین تجمعات، سبب آگاهی افراد محله از احوال هم و پی بردن به مشکلات یکدیگر و در نتیجه حل گرفتاری‌ها به کمک همدیگر می‌شد‎.

‎همچنین هنگامی که از زیر یک ساباط عبور می‌کنیم، ایجاد سایه‌ای که ناگهان به وجود می‌آید، سبب می‌شود ناخودآگاه سر خود را خم کنیم و این یعنی گذشتن از منیّت و از میان رفتن غرور!‏

۶ – نقش سازه ای ساباط:

در ساباط‌هایی که سقف مسطح دارند، از تیرهای چوبی و حصیر برای نگهداری وزن سقف استفاده می‌شد و دو دیواری که در امتداد کوچه بود، نقش دیوارهای حمال یا باربر را ایفا می‌کرد‎. اما ساباط‌هایی که طاق داشت، با توجه به مسائل استاتیکی به خوبی می‌توانست وزن سقف را هرچقدر هم که سنگین بود، به ستون‌ها، دیوارها و سپس به زمین منتقل کند. روش آجرچینی این سقف‌ها هم اغلب به صورت رومی انجام می‌شد‎.

‎بسیاری از ساباط‌ها فقط بار سقف خود را تحمل می‌کردند و احتمالاً مسیری بوده‌اند که خانه‌های دوطرف کوچه را به هم پیوند می‌دادند، اما بعضی ساباط‌ها روی سقفشان کاربری مسکونی داشته‌اند که معمولاً اتاقی با یک یا دو در بازشو و دارای چشم‌اندازی مناسب به کوچه بوده است‎.

بابک اسلامی مجاوری در تحلیل «ساباط» از بعد سازه‌ای، می‌گوید:‌ ساباط‌ها با پیشگیری از رانش ستون‌ها و کالبد بناهای دوطرف کوچه، باعث پایداری ساختمان‌ها و همچنین حفظ دیوار بدنه آن‌ها بودند و عملا به صورت یک لغاز (پیش‌آمدگی قسمتی از دیوار در محل در یا پنجره) افقی و پل سازه‌ای کاربرد داشت. علاوه بر این، با به کارگیری ساباط، بسیاری از لرزه‌های ناشی از حرکت پوسته‌های زمین در مناطق زلزله خیز ایران، با انتقال نیرو به میان بدنه‌ها، خنثی می‌شد.

ساباط زرشناس دزفول:

ساباط زرشناس دزفول یکی از ساباط های زیبای بافت قدیم دزفول می باشد که در کوچه هفت پر در دل بافت تاریخی دزفول واقع شده است. دزفول به دلیل داشتن بافت ارزشمند تاریخی آجری، مهد بخش هایی از معماری اصیل ایرانی است و بخش های زیادی از آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نگاهی به ساباط‌ها نشان می‌دهد که معماری در گذشته تا چه حد بر اساس توجه به نیاز و آسایش مردم انجام شده است، اما متأسفانه در معماری‌های جدید کمتر به این نکات ارزشمند توجه می‌شود و به نظر می‌رسد استفاده از این نوع معماری در شهرهای کویری به مرور در حال فراموش شدن است.

منابع و مآخذ

۱ – زمان فشمی، ارمغان. ( شنبه ۶ تیر ۱۳۹۴). « ساباط»، فضیلت فراموش شده معماری. روزنامه اطلاعات.

۲ – وب سایت خبرگزاری دانشجویان ایران « ایسنا ». ( شنبه ۲ اسفند ۱۳۹۳ ). « ساباط » چیست؟. (www.isna.ir )

۳ – وب سایت انجمن های تخصصی سنترال کلوبز ( central clubs ). (جمعه ۱۵ آذر ۱۳۹۲ ). سابات ( ساباط ) چیست. (www.centralclubs.com )

بیشتر بدانیم:

1. فرم ها و چک لیست هاي ضروري براي مهندسین ناظر ،طراح و مجری
2. محاسبات سرانگشتی ویژه مهندسین عمران
3. مشاوره مهندس ناظر